อถ อิตโร ‘‘มม อตฺโถ อติกฺกนฺโต’’ติ อนุตเปยฺย, เอวํ โย อิธ ขณํ ลภิตฺวา อปฺปฏิปชฺชนฺโต สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ วิราเธติ, โส อยํ วาณิโชว อตีตตฺโถ จิรํ อนุตปิสฺสติ โสจิสฺสติฯ กิญฺจ ภิยฺโย อวิชฺชานิวุโตติ ตถาฯ ปจฺจวิทุนฺติ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ สํวราติ สีลสํวราฯ มารเธยฺยปรานุเคติ มารเธยฺยสงฺขาตํ สํสารํ อนุคเตฯ ปารงฺคตาติ นิพฺพานํ คตาฯ เย ปตฺตา อาสวกฺขยนฺติ เย อรหตฺตํ ปตฺตาฯ เอวมิธ คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

10. อนุรุทฺธมหาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม เจตีสูติ เจตินามกานํ ราชูนํ นิวาสฏฺฐานตฺตา เอวํลทฺธโวหาเร รฏฺเฐฯ ปาจีนวํสทาเยติ ทสพลสฺส วสนฏฺฐานโต ปาจีนทิสาย ฐิเต วํสทาเย นีโลภาเสหิ เวฬูหิ สญฺฉนฺเน อรญฺเญฯ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ เถโร กิร ปพฺพชิตฺวา ปฐมอนฺโตวสฺสมฺหิเยว สมาปตฺติลาภี หุตฺวา สหสฺสโลกธาตุทสฺสนสมตฺถํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุปฺปาเทสิฯ โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘อิธาหํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สหสฺสโลกํ โอโลเกมิฯ อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํฯ อถ จ ปน เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น วิมุจฺจตี’’ติฯ อถ นํ เถโร อาห – ‘‘ยํ โข เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ ‘อหํ ทิพฺเพน จกฺขุนา…เป.… โอโลเกมี’ติ, อิทํ เต มานสฺมิํฯ ยมฺปิ เต, อาวุโส, อนุรุทฺธ เอวํ โหติ ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ…เป.… เอกคฺค’นฺติ, อิทํ เต อุทฺธจฺจสฺมิํฯ ยมฺปิ เต, อาวุโส อนุรุทฺธ, เอวํ โหติ ‘อถ จ ปน เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น วิมุจฺจตี’ติ, อิทํ เต กุกฺกุจฺจสฺมิํฯ สาธุ วตายสฺมา อนุรุทฺโธ อิเม ตโย ธมฺเม ปหาย อิเม ตโย ธมฺเม อมนสิกริตฺวา อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรตู’’ติ เอวมสฺส เถโร กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา เจติรฏฺฐํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐมาสํ จงฺกเมน วีตินาเมสิฯ โส ปธานเวคนิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตกาโย เอกสฺส เวฬุคุมฺพสฺส เหฏฺฐา นิสีทิฯ อถสฺสายํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เอส มหาปุริสวิตกฺโก อุปฺปชฺชีติ อตฺโถฯ

อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ, อธิคมปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉาฯ ตตฺถ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ คณฺหาติ, น อนวเสสคฺคาหี โหติฯ อธิคมปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติฯ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิยฯ ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติ ทฺเวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺฐตฺเถโร วิยฯ วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํฯ อยํ ธมฺโมติ เอวํ สนฺตคุณนิคุหเนน จ ปฏิคฺคหเณ มตฺตญฺญุตาย จ อปฺปิจฺฉสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ นวโลกุตฺตรธมฺโม สมฺปชฺชติ, โน มหิจฺฉสฺสฯ เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ

สนฺตุฏฺฐสฺสาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺฐสฺสฯ ปวิวิตฺตสฺสาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺสฯ ตตฺถ กายวิเวโก นาม คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อารมฺภวตฺถุวเสน เอกีภาโวฯ เอกีภาวมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, อยํ จิตฺตวิเวโก นามฯ สมาปตฺติมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ สพฺพาการโต อุปธิวิเวโก นามฯ เตนาห ภควา – ‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. 7, 49)ฯ

สงฺคณิการามสฺสาติ คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ รตสฺสฯ อารทฺธวีริยสฺสาติ กายิกเจตสิกวีริยวเสน อารทฺธวีริยสฺสฯ อุปฏฺฐิตสฺสติสฺสาติ จตุสติปฏฺฐานวเสน อุปฏฺฐิตสฺสติสฺสฯ สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺสฯ ปญฺญวโตติ กมฺมสฺสกตปญฺญาย ปญฺญวโตฯ

สาธุ สาธูติ เถรสฺส วิตกฺกํ สมฺปหํเสนฺโต เอวมาหฯ อิมํ อฏฺฐมนฺติ สตฺต นิธี ลทฺธปุริสสฺส อฏฺฐมํ เทนฺโต วิย, สตฺต มณิรตนานิ, สตฺต หตฺถิรตนานิ, สตฺต อสฺสรตนานิ ลทฺธปุริสสฺส อฏฺฐมํ เทนฺโต วิย สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา ฐิตสฺส อฏฺฐมํ อาจิกฺขนฺโต เอวมาหฯ

นิปฺปปญฺจารามสฺสาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจรหิตตฺตา นิปฺปปญฺจสงฺขาเต นิพฺพานปเท อภิรตสฺสฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ ปปญฺจารามสฺสาติ ยถาวุตฺเตสุ ปปญฺเจสุ อภิรตสฺสฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ

ยโตติ ยทาฯ ตโตติ ตทาฯ นานารตฺตานนฺติ นิลปีตโลหิโตทาตวณฺเณหิ นานารชเนหิ รตฺตานํฯ ปํสุกูลนฺติ เตวีสติยา เขตฺเตสุ ฐิตปํสุกูลจีวรํฯ ขายิสฺสตีติ ยถา ตสฺส ปุพฺพณฺหสมยาทีสุ ยสฺมิํ สมเย ยํ อิจฺฉติ, ตสฺมิํ สมเย ตํ ปารุปนฺตสฺส โส ทุสฺสกรณฺฑโก มนาโป หุตฺวา ขายติ, เอวํ ตุยฺหมฺปิ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํเสน ตุฏฺฐสฺส วิหรโต ปํสุกูลจีวรํ ขายิสฺสติ อุปฏฺฐหิสฺสติฯ รติยาติ รติอตฺถายฯ อปริตสฺสายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตสฺสนาหิ อปริตสฺสนตฺถายฯ ผาสุวิหารายาติ สุขวิหารตฺถายฯ โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺสาติ อมตํ นิพฺพานํ โอตรณตฺถายฯ

ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ คามนิคมราชธานีสุ ชงฺฆาพลํ นิสฺสาย ฆรปฏิปาฏิยา จรนฺเตน ลทฺธปิณฺฑิยาโลปโภชนํฯ ขายิสฺสตีติ ตสฺส คหปติโน นานคฺครสโภชนํ วิย อุปฏฺฐหิสฺสติ ฯ สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตฯ รุกฺขมูลเสนาสนํ ขายิสฺสตีติ ตสฺส คหปติโน เตภูมกปาสาเท คนฺธกุสุมวาสสุคนฺธํ กูฏาคารํ วิย รุกฺขมูลํ อุปฏฺฐหิสฺสติฯ สนฺตุฏฺฐสฺสาติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺฐสฺสฯ ติณสนฺถารโกติ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ภูมิยํ วา ผลกปาสาณตลานิ วา อญฺญตรสฺมิํ สนฺถตสนฺถโตฯ ปูติมุตฺตนฺติ ยํกิญฺจิ มุตฺตํฯ ตงฺขเณ คหิตมฺปิ ปูติมุตฺตเมว วุจฺจติ ทุคฺคนฺธตฺตาฯ สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺโตเสน สนฺตุฏฺฐสฺส วิหรโตฯ

อิติ ภควา จตูสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปนฺโต กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ‘‘กตรเสนาสเน นุ โข วสนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายํ ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ตสฺมิญฺเญว วสนฺตสฺสา’’ติ ญตฺวา เตน หิ ตฺวํ, อนุรุทฺธาติอาทิมาหฯ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโตติ ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺตสฺส วิหรนฺตสฺสฯ อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตนฺติ อุยฺโยชนิเกเหว วจเนหิ ปฏิสํยุตฺตํ, เตสํ อุปฏฺฐานคมนกํเยวาติ อตฺโถฯ

ปปญฺจนิโรเธติ นิพฺพานปเท ฯ ปกฺขนฺทตีติ อารมฺมณกรณวเสน ปกฺขนฺทติฯ ปสีทตีติอาทีสุปิ อารมฺมณวเสเนว ปสีทนสนฺติฏฺฐนมุจฺจนา เวทิตพฺพาฯ อิติ ภควา เจติรฏฺเฐ ปาจีนวํสทาเย อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส กถิเต อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺเก ปุน เภสกฬาวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิตฺถาเรน กเถสิฯ

มโนมเยนาติ มเนน นิพฺพตฺติตกาโยปิ มโนมโยติ วุจฺจติ มเนน คตกาโยปิ, อิธ มเนน คตกายํ สนฺธาเยวมาหฯ ยถา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยถา มยฺหํ วิตกฺโก อโหสิ, ตโต อุตฺตริ อฏฺฐมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ทสฺเสนฺโต ตโต อุตฺตริํ เทสยิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

คหปติวคฺโค ตติโยฯ

4. ทานวคฺโค

1. ปฐมทานสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา ทานํ เทติฯ อาคตํ ทิสฺวา ตํ มุหุตฺตํเยว นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ เทติ, ทสฺสามีติ น กิลเมติฯ ภยาติ ‘‘อยํ อทายโก อการโก’’ติ ครหภยา, อปายภยา วาฯ อทาสิ เมติ มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ เทติฯ ทสฺสติ เมติ อนาคเต อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติฯ สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติฯ จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริกฺขารตฺถญฺจ เทติฯ ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุํ กโรติฯ เยน ลทฺโธ, โส ‘‘ลทฺธํ เม’’ติ มุทุจิตฺโต โหติฯ เยน ทินฺนํ, โสปิ ‘‘ทินฺนํ มยา’’ติ มุทุจิตฺโต โหติฯ อิติ อุภินฺนํ จิตฺตํ มุทุํ กโรติฯ เตเนว ‘‘อทนฺตทมน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อทนฺตทมนํ ทานํ, อทานํ ทนฺตทูสกํ;

ทาเนน ปิยวาจาย, อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จา’’ติฯ

อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ ทาเนสุ จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมนฺติฯ

2. ทุติยทานสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย สทฺธาติ ยาย สทฺธาย ทานํ เทติ, สา สทฺธาฯ หิริยนฺติ ยาย หิริยา ทานํ เทติ, สาว อธิปฺเปตาฯ กุสลญฺจ ทานนฺติ อนวชฺชญฺจ ทานํฯ ทิวิยนฺติ ทิวงฺคมํฯ

3. ทานวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย ทานวตฺถูนีติ ทานการณานิฯ ฉนฺทา ทานํ เทตีติ เปเมน ทานํ เทติฯ โทสาติ โทเสน กุทฺโธ หุตฺวา ยํ อตฺถิ, ตํ เวเคน คณฺหิตฺวา เทติฯ โมหาติ โมเหน มูฬฺโห เทติฯ ภยาติ ครหภเยน วา อปายภเยน วา, ตสฺส ตสฺเสว วา ปน ภเยน เทติฯ กุลวํสนฺติ กุลปเวณิํฯ

4. เขตฺตสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ น มหปฺผลํ โหตีติ ธญฺญผเลน มหปฺผลํ น โหติฯ น มหสฺสาทนฺติ ยมฺปิสฺส ผลํ โหติ, ตสฺส อสฺสาโท น มหา โหติ มนฺทสฺสาทํ น มธุรํฯ น ผาติเสยฺยนฺติ เสยฺยาปิสฺส น โหติ วุฑฺฒิ, ตสฺส มหนฺตํ วีหิถมฺภสนฺนิเวสํ น โหตีติ อตฺโถฯ อุนฺนามนินฺนามีติ ถลนินฺนวเสน วิสมตลํฯ ตตฺถ ถเล อุทกํ น สณฺฐาติ, นินฺเน อติพหุ ติฏฺฐติฯ ปาสาณสกฺขริกนฺติ ปตฺถริตฺวา ฐิตปิฏฺฐิปาสาเณหิ จ ขุทฺทกปาสาเณหิ จ สกฺขราหิ จ สมนฺนาคตํฯ อูสรนฺติ อุพฺภินฺนโลณํฯ น จ คมฺภีรสิตนฺติ ถทฺธภูมิตาย คมฺภีรานุคตํ, นงฺคลมคฺคํ กตฺวา กสิตุํ น สกฺกา โหติ, อุตฺตานนงฺคลมคฺคเมว โหติฯ น อายสมฺปนฺนนฺติ น อุทกาคมนสมฺปนฺนํฯ น อปายสมฺปนฺนนฺติ ปจฺฉาภาเค อุทกนิคฺคมนมคฺคสมฺปนฺนํ น โหติฯ น มาติกาสมฺปนฺนนฺติ น ขุทฺทกมหนฺตีหิ อุทกมาติกาหิ สมฺปนฺนํ โหติ ฯ น มริยาทสมฺปนฺนนฺติ น เกทารมริยาทาหิ สมฺปนฺนํฯ น มหปฺผลนฺติอาทีนิ สพฺพานิ วิปากผลวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ

สมฺปนฺเนติ ปริปุณฺเณ สมฺปตฺติยุตฺเตฯ ปวุตฺตา พีชสมฺปทาติ สมฺปนฺนํ พีชํ โรปิตํฯ เทเว สมฺปาทยนฺตมฺหีติ เทเว สมฺมา วสฺสนฺเตฯ อนีติสมฺปทา โหตีติ กีฏกิมิอาทิปาณกอีติยา อภาโว เอกา สมฺปทา โหติฯ วิรูฬฺหีติ วฑฺฒิ ทุติยา สมฺปทา โหติฯ เวปุลฺลนฺติ วิปุลภาโว ตติยา สมฺปทา โหติฯ ผลนฺติ ปริปุณฺณผลํ จตุตฺถี สมฺปทา โหติฯ สมฺปนฺนสีเลสูติ ปริปุณฺณสีเลสุฯ โภชนสมฺปทาติ สมฺปนฺนํ วิวิธโภชนํฯ สมฺปทานนฺติ ติวิธํ กุสลสมฺปทํฯ อุปเนตีติ สา โภชนสมฺปทา อุปนยติฯ กสฺมา? สมฺปนฺนญฺหิสฺส ตํ กตํ, ยสฺมาสฺส ตํ กตกมฺมํ สมฺปนฺนํ ปริปุณฺณนฺติ อตฺโถฯ สมฺปนฺนตฺถูธาติ สมฺปนฺโน อตฺถุ อิธฯ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ ตีหิ วิชฺชาหิ จ ปญฺจทสหิ จรณธมฺเมหิ จ สมนฺนาคโตฯ ลทฺธาติ เอวรูโป ปุคฺคโล จิตฺตสฺส สมฺปทํ อเวกลฺลปริปุณฺณภาวํ ลภิตฺวาฯ กโรติ กมฺมสมฺปทนฺติ ปริปุณฺณกมฺมํ กโรติฯ ลภติ จตฺถสมฺปทนฺติ อตฺถญฺจ ปริปุณฺณํ ลภติฯ ทิฏฺฐิสมฺปทนฺติ วิปสฺสนาทิฏฺฐิํฯ มคฺคสมฺปทนฺติ โสตาปตฺติมคฺคํฯ ยาติ สมฺปนฺนมานโสติ ปริปุณฺณจิตฺโต หุตฺวา อรหตฺตํ ยาติฯ สา โหติ สพฺพสมฺปทาติ สา สพฺพทุกฺเขหิ วิมุตฺติ สพฺพสมฺปทา นาม โหตีติฯ

5. ทานูปปตฺติสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม ทานูปปตฺติโยติ ทานปจฺจยา อุปปตฺติโยฯ ทหตีติ ฐเปติฯ อธิฏฺฐาตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ หีเน วิมุตฺตนฺติ หีเนสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ วิมุตฺตํฯ อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุตฺตริมคฺคผลตฺถาย อภาวิตํฯ ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ยํ ฐานํ ปตฺเถตฺวา กุสลํ กตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺตนตฺถาย สํวตฺตติฯ วีตราคสฺสาติ มคฺเคน วา สมุจฺฉินฺนราคสฺส สมาปตฺติยา วา วิกฺขมฺภิตราคสฺสฯ ทานมตฺเตเนว หิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตุํ น สกฺกา, ทานํ ปน สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการปริวารํ โหติฯ ตโต ทาเนน มุทุจิตฺโต พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วีตราคสฺส โน สราคสฺสา’’ติฯ

6. ปุญฺญกิริยวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ ปุญฺญกิริยานิ จ ตานิ เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถูนิ จาติ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิฯ ทานาทีนญฺหิ ลกฺขเณ จิตฺตํ ฐเปตฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม อมฺเหหิ ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, ภาวนา ภาเวตพฺพา’’ติ สตฺตา ปุญฺญานิ กโรนฺติฯ ทานเมว ทานมยํ, ทานเจตนาสุ วา ปุริมเจตนาโต นิปฺผนฺนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทานมยํ สีลาทีหิ สีลมยาทีนิ วิยฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ ปริตฺตํ กตํ โหตีติ โถกํ มนฺทํ กตํ โหติฯ นาภิสมฺโภตีติ น นิปฺผชฺชติฯ อกตํ โหตีติ ภาวนายโยโคเยว อนารทฺโธ โหตีติ อตฺโถฯ มนุสฺสโทภคฺยนฺติ มนุสฺเสสุ สมฺปตฺติรหิตํ ปญฺจวิธํ นีจกุลํฯ อุปปชฺชตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปคจฺฉติ, ตตฺถ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ มตฺตโส กตนฺติ ปมาเณน กตํ, โถกํ น พหุฯ มนุสฺสโสภคฺยนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํ ติวิธกุลสมฺปตฺติํฯ อธิมตฺตนฺติ อธิกปฺปมาณํ พลวํ วาฯ อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวิตฺวา คณฺหนฺติ, วิสิฏฺฐตรา เชฏฺฐกา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

7. สปฺปุริสทานสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม สุจินฺติ ปริสุทฺธํ วณฺณสมฺปนฺนํ เทติฯ ปณีตนฺติ รสูปปนฺนํฯ กาเลนาติ ยุตฺตปตฺตกาเลนฯ กปฺปิยนฺติ ยํ กปฺปิยํ, ตํ เทติฯ วิเจยฺย เทตีติ ‘‘อิมสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ, อิมสฺส น มหปฺผล’’นฺติ เอวํ ปฏิคฺคาหกปริเยสนวเสน ทานํ วา ปณิธายวเสน ทานํ วา วิจินิตฺวา เทติฯ

8. สปฺปุริสสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม อตฺถายาติ อตฺถตฺถายฯ หิตาย สุขายาติ หิตตฺถาย สุขตฺถายฯ ปุพฺพเปตานนฺติ ปรโลกคตานํ ญาตีนํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺติราชาโน โพธิสตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา ลพฺภนฺติ, พุทฺธกาเล พุทฺธา เจว พุทฺธสาวกา จฯ ยถาวุตฺตานญฺหิ เอเตสํ อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติฯ พหุนฺนํ วต อตฺถาย, สปฺปญฺโญ ฆรมาวสนฺติ สปฺปญฺโญ ฆเร วสนฺโต พหูนํ วต อตฺถาย โหติฯ ปุพฺเพติ ปฐเมวฯ ปุพฺเพกตมนุสฺสรนฺติ มาตาปิตูนํ ปุพฺพการคุเณ อนุสฺสรนฺโตฯ สหธมฺเมนาติ สการเณน ปจฺจยปูชเนน ปูเชติฯ อปเจ พฺรหฺมจารโยติ พฺรหฺมจาริโน อปจยติ, นีจวุตฺติตํ เนสํ อาปชฺชติฯ เปสโลติ ปิยสีโลฯ

9. อภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม ทานานีติ เจตนาทานานิฯ อคฺคญฺญานีติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

10. ทุจฺจริตวิปากสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม ปาณาติปาโตติ ปาณาติปาตเจตนาฯ สพฺพลหุโสติ สพฺพลหุโกฯ อปฺปายุกสํวตฺตนิโกติ เตน ปริตฺตเกน กมฺมวิปาเกน อปฺปายุโก โหติ, ทินฺนมตฺตาย วา ปฏิสนฺธิยา วิลียติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเต วาฯ เอวรูโป หิ น อญฺญสฺส กสฺสจิ นิสฺสนฺโท, ปาณาติปาตสฺเสว คตมคฺโค เอโสติฯ โภคพฺยสนสํวตฺตนิโกติ ยถา กากณิกามตฺตมฺปิ หตฺเถ น ติฏฺฐติ, เอวํ โภคพฺยสนํ สํวตฺเตติฯ สปตฺตเวรสํวตฺตนิโก โหตีติ สห สปตฺเตหิ เวรํ สํวตฺเตติฯ ตสฺส หิ สปตฺตา จ พหุกา โหนฺติฯ โย จ นํ ปสฺสติ, ตสฺมิํ เวรเมว อุปฺปาเทติ น นิพฺพายติฯ เอวรูโป หิ ปรสฺส รกฺขิตโคปิตภณฺเฑ อปราธสฺส นิสฺสนฺโทฯ

อภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก โหตีติ อภูเตน อพฺภกฺขานํ สํวตฺเตติ, เยน เกนจิ กตํ ตสฺเสว อุปริ ปตติฯ มิตฺเตหิ เภทนสํวตฺตนิโกติ มิตฺเตหิ เภทํ สํวตฺเตติฯ ยํ ยํ มิตฺตํ กโรติ, โส โส ภิชฺชติเยวฯ อมนาปสทฺทสํวตฺตนิโกติ อมนาปสทฺทํ สํวตฺเตติฯ ยา สา วาจา กณฺฏกา กกฺกสา กฏุกา อภิสชฺชนี มมฺมจฺเฉทิกา, คตคตฏฺฐาเน ตเมว สุณาติ, มนาปสทฺทสวนํ นาม น ลภติฯ เอวรูโป ผรุสวาจาย คตมคฺโค นามฯ อนาเทยฺยวาจาสํวตฺตนิโกติ อคฺคเหตพฺพวจนตํ สํวตฺเตติ, ‘‘ตฺวํ กสฺมา กเถสิ, โก หิ ตว วจนํ คเหสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ อยํ สมฺผปฺปลาปสฺส คตมคฺโคฯ

อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตีติ อุมฺมตฺตกภาวํ สํวตฺเตติฯ เตน หิ มนุสฺโส อุมฺมตฺโต วา ขิตฺตจิตฺโต วา เอฬมูโค วา โหติฯ อยํ สุราปานสฺส นิสฺสนฺโทฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตนฺติฯ

ทานวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อุโปสถวคฺโค

4. วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[44] ปญฺจมสฺส จตุตฺเถ อิเม เจปิ, วาเสฏฺฐ, มหาสาลาติ ปุรโต ฐิเต ทฺเว สาลรุกฺเข ทสฺเสนฺโต ปริกปฺโปปมํ อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม ตาว มหาสาลา อเจตนาฯ สเจ เอเตปิ สเจตนา หุตฺวา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวเสยฺยุํ, เอเตสมฺปิ โส อุโปสถวาโส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อสฺสฯ ภูเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ

6. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ เยนายสฺมา อนุรุทฺโธติ ตา กิร เทวตา อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ นุ โข นิสฺสาย อยํ สมฺปตฺติ อมฺเหหิ ลทฺธา’’ติ อาวชฺชมานา เถรํ ทิสฺวา ‘‘มยํ อมฺหากํ อยฺยสฺส ปุพฺเพ จกฺกวตฺติรชฺชํ กโรนฺตสฺส ปาทปริจาริกา หุตฺวา เตน ทินฺโนวาเท ฐตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ลภิมฺห, คจฺฉาม เถรํ อาเนตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามา’’ติ ทิวา เยนายสฺมา อนุรุทฺโธ เตนุปสงฺกมิํสุฯ ตีสุ ฐาเนสูติ ตีสุ การเณสุฯ ฐานโส ปฏิลภามาติ ขเณเนว ลภามฯ สรนฺติ วจนสทฺทํ วา คีตสทฺทํ วา อาภรณสทฺทํ วาฯ ปีตา อสฺสูติอาทีนิ นีลา ตาว ชาตา, ปีตา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตีติอาทินา นเยน จินฺเตตฺวา วิตกฺเกติฯ ตาปิ ‘‘อิทานิ อยฺโย อมฺหากํ ปีตภาวํ อิจฺฉติ, อิทานิ โลหิตภาว’’นฺติ ตาทิสาว อเหสุํฯ

อจฺฉรํ วาเทสีติ ปาณิตลํ วาเทสิฯ ปญฺจงฺคิกสฺสาติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ฆนํ, สุสิรนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺสฯ

ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลตูริยํ, วิตตํ นาม อุภยตลํ, อาตตวิตตํ นาม สพฺพโส ปริโยนทฺธํ, สุสิรํ วํสาทิ, ฆนํ สมฺมาทิฯ สุวินีตสฺสาติ อากฑฺฒนสิถิลกรณาทีหิ สมุจฺฉิตสฺสฯ สุปฺปฏิปตาฬิตสฺสาติ ปมาเณ ฐิตภาวชานนตฺถํ สุฏฺฐุ ปฏิปตาฬิตสฺสฯ กุสเลหิ สุสมนฺนาหตสฺสาติ เย วาเทตุํ กุสลา เฉกา, เตหิ วาทิตสฺสฯ วคฺคูติ เฉโก สุนฺทโรฯ รชนีโยติ รญฺเชตุํ สมตฺโถฯ กมนีโยติ กาเมตพฺพยุตฺโตฯ ขมนีโยติ วา ปาโฐ, ทิวสมฺปิ สุยฺยมาโน ขมเตว, น นิพฺพินฺทตีติ อตฺโถฯ มทนีโยติ มานมทปุริสมทชนโนฯ อินฺทฺริยานิ โอกฺขิปีติ ‘‘อสารุปฺปํ อิมา เทวตา กโรนฺตี’’ติ อินฺทฺริยานิ เหฏฺฐา ขิปิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิฯ น ขฺวยฺโย อนุรุทฺโธ สาทิยตีติ ‘‘มยํ นจฺจาม คายาม, อยฺโย ปน อนุรุทฺโธ น โข สาทิยติ, อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา น โอโลเกติ, กิํ มยํ นจฺจิตฺวา วา คายิตฺวา วา กริสฺสามา’’ติ ตตฺเถว อนฺตรธายิํสุฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ตาสํ เทวตานํ อานุภาวํ ทิสฺวา ‘‘กติหิ นุ โข ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม มนาปกายิเก เทวโลเก นิพฺพตฺตตี’’ติ อิมมตฺถํ ปุจฺฉิตุํ อุปสงฺกมิฯ

9-10. อิธโลกิกสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[49-50] นวเม อยํ’ส โลโก อารทฺโธ โหตีติ อยมสฺส โลโก อิธโลเก กรณมตฺตาย อารทฺธตฺตา ปริปุณฺณตฺตา อารทฺโธ โหติ ปริปุณฺโณฯ โสฬสาการสมฺปนฺนาติ สุตฺเต วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ, คาถาสุ อฏฺฐหีติ โสฬสหิ อากาเรหิ สมนฺนาคตา, ยานิ วา อฏฺฐงฺคานิ ปรมฺปิ เตสุ สมาทเปตีติ เอวมฺปิ โสฬสาการสมฺปนฺนาติ เอเกฯ สทฺธาสีลปญฺญา ปเนตฺถ มิสฺสิกา กถิตาฯ ทสมํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส กถิตํฯ สพฺพสุตฺเตสุ ปน ยํ น วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา อาคตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุโปสถวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ